Selçuklu mimarî ve sanat eserlerinin çoğu birer şaheserdir. Batınîler, Moğollar ve asırların tahribatına rağmen kalabilenleri uzmanlarınca halâ hayranlıkla incelenmektedir. Selçuklu sarayı, köşk, medrese, cami, mescit, türbe, kümbet, kervansaray, ribat, han çarşı, tıp fakültesi mahiyetinde her biri şifa yurdu olan hastane, kaplıca, hamam, çeşme, ev, yol, kale, sur, kule, tersaneler ve diğer sosyal, sivil ve askerî eserler belli başlı Selçuklu mimarî eserlerini oluşturur.
Kitabe, hat, tezhip, süsleme, minyatür, çini, halı, kilim ve seccadeler ise Selçuklu eserlerine ayrı bir zenginlik kazandırır. Çadır şeklinde yapılan kubbeler de Selçuklu mimarî eserlerinin bir başka zarafet ve ihtişam örneğidir. Çadır şeklinde kubbe, türbelerde çok kullanılmıştır. Sultan, evliya, âlim, devlet adamları ve hürmete lâyık kişiler adına yapılan muhteşem türbeler, ülkenin her tarafında mevcuttu.
İlk Büyük Selçuklu hükümdarı Tuğrul Beyin, Rey’de Künbed-i Tuğrul, İsfehan, Hemedan ve Merv’de diğer sultanların muhteşem türbeleri çok süslü, kıymetli eşya ve mefruşatla doluydu. Bağdat’ta İmam-ı Azam Ebu Hanîfe’ye ve Necef’te Hazret-i Ali’nin makamına muhteşem türbe ve külliyelerin Sultan Melikşah tarafından yapılması, Selçukluların Sahabe-i Kiram, Ehl-i Beyt, âlim ve muhterem zatlara saygılarındandır. Selçuklular, Merv, Rey, İsfehan, Hemedan, Bağdat ve Nişabur’da muhteşem saraylar ve camiler inşa ettiler.
İsfehan ve Bağdat’ta rasathaneler kurularak, mîladî Gregorien sisteminden daha sağlam ve hassas olan Celalî Takvimi, Sultan Melikşah’ın “Celaleddin” lakabına nisbetle hazırlandı. İsfehan ve Bağdat’ta, büyük şehirler de dahil, ülkenin her tarafında şaheser vasıfta büyük ve muhteşem camiler yapıldı.
Selçuklular zamanında, iki bin kişinin namaz kılabileceği, yirmi bin kişinin vaaz dinleyebileceği kadar büyük camiler yapıldıysa da, bu muhteşem eserler, Batınîler ve Moğollar tarafından tahrip edilmiştir. Melikşah’ın İsfehan’da yaptırdığı Ulu Cami (Mescid-i Cuma), Batınîler tarafından kundaklandı. Yanan beşyüz yazma, paha biçilmez Kur’an-ı Kerim dışında cami, bir milyon altın sarfla tamir edildiyse de eski halini alamamıştır.
Han, kervansaray, çeşme, yol, köprü, ribat, hankâh, hamam, cami ve medreseler ülkenin her tarafında yaygındı. Selçuklularda hükümetin imar ve inşaat işlerini Emîr-i mîmar yönetiminde bir heyet kontrol ve nezaret ederdi. Ayrıca, büyük abidevî eserlerin, ihtiyaçları vakıf gelirinden karşılanan, daimî bir mimarları bulunurdu.
Dini Mimari
Camiler, mescidler, medreseler, kümbetler ve külleyeler bu gruba girer. Konya ve Niğde deki Alaeddin Camileri ile Sivas ve Malatya Ulu Camileri çok sütunlu camilere örnektir. Ayrıca Saltuklardan Erzurum Ulu Camii, Mengüceklilerden Divriği Ulu Camii, Artuklulardan Ulu Camii o dönemden kalma eserlerdir.
İkinci tip camiiler, ağaç direkler üzerine oturtulmuş zengin süslemeli, ahşap camilerdir. Selçuklu mescitleri tek kubbeli, bir kaçı düz çatılı yapılardır. Medreseler hemen hemen her şehirde vardı. Burada akli ve nakli bilimler okutulmaktaydı. Anadolu da bilenen en eski medrese Danişmentli Yağıbasan tarafından yaptırılan Tokat ve Niksar Yağıbasan Medreseleridir.
Günümüze kadar gelen medreselerden bazıları şunlardır; Konya da Karatay ve ince Minareli Medrese, Sivas ta şifaiye medresesi, Gök Medrese, Buruciye Medresesi, Çifte Minareli Medrese, Kayseri de Hond Hatun ve Hatuniye Medreseleri, Afyon un Çay ilçesinde Çay Medresesi, Kırşehir de Caca Bey Medresesi. Selçuklu mimarisinde türbelerinde önemli bir yeri vardır.
Bunlardan dört duvarının üzeri kubbeyle örtülenlerine türbe, silindirik veya çokgen gövdeli, konik yada piramit çatıyla örtülü olanlarına da kümbet adı verilirdi. Kısacası bunlar mezar anıtlardır. Bunların en önemlileri; Erzurum Emir Saltuk, Divriği Site Melik, Kayseri Melik Danişment Gazi ve Döner Kümbet, Konya II. Kılıç Arslan, Niğde Hüdavend Hatun, Sivas izzettin Keykâvus, Tercan Mama Hatun kümbetleridir.
Türkiye Selçuklularından günümüze kalan mimari eserlerden biri de külliyelerdir. Külliye camii ile birlikte kurulan medrese, kütüphane ve hastane gibi yapıların bütününe denir. Selçukluların ilk külliyesi Kayseri Hond Hatun Külliyesidir. ikinci Selçuklu külliyesi ise yine Kayseri de Hacı Kılıç Külliyesidir. Anadolu nun en eski külliyesi Mengücekliler tarafında yaptırılan Divriği Külliyesidir. Dini mimarinin bir diğer örneği de tekke ve zaviyelerdir. XIII. yüzyıldan kalma en ünlü dini yapılar arasında Konya da Sırçalı Sultan Miskinler Tekkesi ve Konya Sahip Ata Hankâhı ile Tokat Sünbül Baba ve Halifet Gazi Zaviyesidir.
Sivil Mimari
Sivil mimarinin en güzel örneklerinin başında köşk ve saraylar gelmektedir. Kayseri yakınında Argıncık ta Haydar Bey Köşkü, Erkilet tepesinde Hızır ilyas Köşkü ve Diyarbakır’ın içkalesinde Artuklu Sarayı kesme taşlardan yapılmış bu döneme ait yapılardır. Selçuklu saltanatının gücünü ve yönetim anlayışını gösteren önemli kuruluşlarda biri de kervansaraylardır.
Bunlar yolların emniyetini sağlamak, ticaret hayatını canlandırmak ve insanların yolculuğunu kolaylaştırmak anlayışı ile yapılmıştır. Anadolu da ilk kervansaray II. Kılıç Arslan döneminde yaptırılan Aksaray-Kayseri yolu üzerindeki Alay Han dır. Antalya- Isparta yolu üzerindeki Evdir Han, Konya- Aksaray yolu üzerindeki Sultan Hanı, Kayseri-Sivas yolu üzerindeki Sultan Hanı ve Antalya- Alanya yolu üzerindeki Alaca Han diğer önemli hanlardır.
O dönemin önemli mimari eserlerinden biride darüşşifalardır. Darrüşşifa veya şifahane denilen bu yapılar günümüzün hastahaneleridir. Darüşşifalardan bazıları şunlardır; Kayseri de Çifte Medrese denilen yapılar ile Gevher Nesibe ve Gıyasiye Darüşşifaları, Sivas ta I. Keykavus şifahanesi, Tokat ta Gök Medrese ve Divriği de Kaleler, surlar ve köprüler de sivil mimarinin örneklerindendir. şehirlerin yüksek yerlerine yapılan kale ve surların bazıları günümüze kadar gelebilmiştir.
Köprülerin ilk örnekleri Artukluların hüküm sürdükleri Güney Doğu Anadolu dadır. Selçuklular ve Beylikler döneminde süsleme, çinicilik, halıcılık ve el sanatları son derece gelişmişti. Morco Polo (XIII. yüzyıl) ve ibni Batuta nın (XIV. yüzyıl) eserlerinde Anadolu da halı dokuma sanatının ileri düzeyde olduğu ve halı ihraç edildiği belirtilmektedir. Selçuklularda hat, tezhip, minyatür ve çinicilikte gelişmişti.