Cümle Türleri
Tarih: 20 Eylül 2011 | Bölüm: Cümle Türleri | Yorumlar: 2 Yorum var.
Cümle konusunda önemli çalışmaları olan Amerikalı dilbilimci Noam Chomsky, insanın sınırlı sayıda kelime ile sınırsız sayıda cümle üretebildiğini söyler. Dilbilimi alanında çalışma yapan araştırmacılar, her dilin temel yapısının cümle düzeyinde ortaya çıktığını, dillerin bazı yönlerden farklılık gösterse de temelde ortak bir yapıya sahip olduğunu kabul ederler. Yani her dil, kendi söz dizimi sistemi içerisinde özgün olsa da bazı yönlerden pek çok dille benzerlik göstermektedir.
Dillerin, cümle düzeyinde ortak olan en önemli yönleri, kuşkusuz cümleyi kelimelerden oluşturmaları ve kelime dizilişlerini belli kurallar dahilinde gerçekleştirmeleridir. Yeryüzünde hiçbir dil kuralsız bir dizilişe izin vermez. Dilin doğal konuşucuları, ana dillerinde, cümle yapısında meydana gelen kural hatalarını hemen fark ederler. İnsanların, ana dillerinde, geçmişte veya hâlihazırda kullanılan veya gelecekte kullanılacak olan cümlelerin tamamını ezberlemesi mümkün değildir. Dilin söz dizimi kuralı doğuştan itibaren öğrenildiği için her kullanılışta yeni bir diziliş mümkün olabilmektedir. Bu nedenle, insan, ana dilinde cümle yapısında meydana gelen bir yanlışlığı kuralları bildiği için kolayca fark edebilmektedir.
Yüklemin Türüne Göre Cümleler
Tarih: 20 Eylül 2011 | Bölüm: Cümle Türleri | Yorumlar: 10 Yorum var.
Her dilde olduğu gibi Türkçede de yüklem iki farklı türden oluşmaktadır. Bir cümlenin yüklemi ya çekimli bir fiildir ya da ek fiil (i- fiili) almış isim türünden bir kelimedir. Bir cümlenin yükleminin isim veya fiil oluşu o cümlede yer alan öğelerin türünü ve bazen de kapsamım etkiler. Örneğin, yüklemi isim olan bir cümlede geçişlilik söz konusu olmaz. Benzer şekilde yüklemi geçişsiz fiil olan cümlede nesne yer almaz. Buna göre, Türkçede cümleler yüklemin türüne göre ikiye ayrılır: 1. fiil cümlesi, 2. isim cümlesi
Fiil Cümlesi
Yargı ifadesini tam olarak taşıyan yüklem, bir çekimli fiil ise bu fiilin yer aldığı cümle fiil cümlesidir. Bu tür cümlelerde bir iş, oluş, hareket veya ediş söz konusudur. Cümlede duruma göre yer tamlayıcısı, zarf tümleci ve nesne yer alabilir.
Hasan eve geldi.
Hasan yemeğini yedi.
Hasan dün ders çalıştı.
Hasan arkadaşının verdiği romanı okulda bir çırpıda okudu.
Haber (bildirme) kipleri veya istek-şart kipleriyle kurulan fiil cümlesinde yüklem olarak kullanılan fiil, birden fazla zaman eki veya kip alabilir.
Sen geldiğinde ben ders çalış-ı-vor-du-m. Keşke senin dediğini yap-sa-y-dı-m.
Her ne kadar gerçek anlamda zaman ifadesi taşımasalar da dilek-şart kipi ile kurulan birleşik çekimli fiil cümleleri de mevcuttur. Fiil cümlesinin yüklemi et-, eyle-, ol-, kıl-, bul-, bulun- türü bir yardımcı fiil ve bir isimden oluşabildiği gibi biri ver-, yaz-, bil-, dur-, kal-, git-, gel- türü bir yardımcı fiil, diğeri bir asıl fiil olmak üzere iki fiilden de meydana gelebilir. Dil bilgisinde kılmış olarak adlandırılan kullanımın oluşmasında yardımcı fiillerin etkisi fazladır. Örneğin ver- fiili ile tezlik, bil- fiili ile yeterlilik, yaz- fiili ile yaklaşma, dur-, kal-, git- ve gel- fiili ile süreklilik elde edilir.
Yapısına Göre Cümleler
Tarih: 20 Eylül 2011 | Bölüm: Cümle Türleri | Yorumlar: 8 Yorum var.
Türkçede her cümle, en az bir özne ve bir yüklemden oluşur. Konuşucu, amacına veya konunun kapsamına göre cümleye yeni unsurlar ekler ve cümleyi genişletir. Bu eklemeler, kelime olabileceği gibi isimlerden oluşan kelime grupları veya fiilimsilerden oluşan kelime grupları da (yan cümle) olabilir. Esas itibarıyla her cümle bir yargı bildirir. Yargı ise çekimli fiille doğrudan bağlantılıdır. Yani bir cümlede, kaç tane çekimli fiil varsa o kadar yargı var demektir. Konuşucu, bazı durumlarda, kısa ve tek yargılı cümleler kurmak yerine, içerisinde tam çekimlenmemiş fiilimsiler bulunan uzun cümleler kurabilir. Bu cümleler, temelde tek bir yargı bildirmekle birlikte, yarım yargı diyebileceğimiz başka yargılar da içerebilir.
Her cümle bir yargı bildirir. Ancak bazı cümlelerde birden fazla yargı bildiren unsur bulunur. Bunlar bazen iki ayrı yüklemle, bazen yan cümleciklerle sağlanır. Cümlenin yapısına geçmeden önce yapıyı belirleyen temel ve yan cümleleri görelim.
Temel Cümle: Bir cümlenin yüklemi temel cümledir. Cümlenin bildirmek istediği asıl yargı da bu cümleyle verilir. Diğer öğeler temel cümleyi açıklayan tamamlayıcı öğelerdir. “Akşama geleceğim.” cümlesinde “geleceğim” yüklemi temel öğe, “akşama” sözü de onun tamamlayıcı öğesidir.
Yan Cümle: Tam bir yargı bildirmeyen, temel cümlenin bir öğesi durumunda bulunan ve kendi içinde değişik tamamlayıcı öğeler de alabilen söz öbeğidir. Yan cümleler iki şekilde yapılabilir: Fiilimsilerle ve çekimli fiillerle.
• Fiilimsilerle yapılanlar: Cümle içinde temel cümlenin bir öğesi olan ya da bir öğenin tamamlayıcısı olan fiilimsiler yan cümlecik yapar.
Yüklemin Yerine Göre Cümleler
Tarih: 20 Eylül 2011 | Bölüm: Cümle Türleri | Yorumlar: 12 Yorum var.
Türkçe, yüklemi sonda bulunan bir dildir. Yani, Türkçe doğal söz diziminde, özne başta, nesne ve tümleçler ortada, yüklem ise sondadır. Cümlenin dizilişinde, Türkçeden çok farklı olan diller de vardır. Dillerde söz dizimi özne+yüklem+tümleç, yüklem+özne+tümleç; tümleç+özne+yüklem gibi farklı şekiller göstermektedir. Bazı diller, söz diziminde, çok katı kurallara sahiptirler ve özellikle özne ile yüklemin doğal yerini asla değiştirmezler, buna karşın Türkçe başta olmak üzere bazı diller ise öğelerin yerini rahatlıkla değiştirebilmektedir.
Türkçe söz diziminde öğelerin yerini değiştirmek dil bilgisel bir kural ihlali veya anlamsal bir bozukluk olarak kabul edilmez. Konuşma dilinde Türkçe cümleler, bazen öğelerin yeri özellikle değiştirilerek kullanılır. Hatta bazen konuşucu, anlamı daha güçlü hale getirmek veya vurguyu artırmak için öğelerin yerlerini değiştirme ihtiyacı duyar.
Türkçe söz diziminde fiil /yüklem doğal yerinde yani sonda değil de başka bir yerde kullanılırsa ortaya çıkan cümle doğal halinden farklı kullanılmış olur. Cümledeki yüklemin yerine göre Türkçede iki çeşit cümle ortaya çıkar: 1. Kurallı (düz) cümle, 2. Devrik cümle.
1. Kurallı Cümle
Yüklemi sonda bulunan cümlelere kurallı cümle veya düz cümle denir. Kurallı cümlenin doğal söz dizimi şu şekildedir: “Özne+nesne/tümleç+yüklem”
Öğretmen kitabı bana verdi. (Ö+N+T+Y)
Ben çok hastayım. (Ö+T+Y)
Kitap geçen yıl basılmıştı. (SözdeÖ+T+Y)